Je kunt de (digitale) krant niet openslaan of het gaat over psychiatrie. Ontsnapte tbs’ers, ‘Verwarde man richt ravage aan’ of - vrij actueel - de openlijk uitgevochten discussie over het verlenen van euthanasie aan (minderjarige) patiënten met psychische problemen. Ook op sociale media is het maar moeilijk ontkomen aan filmpjes van mensen die zichzelf en hun volgers en passant diagnosticeren met depressies, angst- en dwangstoornissen en borderline. Door het lopen van het coschap psychiatrie ben ik anders gaan aankijken tegen deze ontwikkeling.

Laten we ter illustratie een fictieve casus nemen. Jochem, een energieke 11-jarige, heeft op school moeite met concentreren. Hij praat constant door anderen heen, komt zijn afspraken niet na en rakelt met zijn roekeloze gedrag de nodige irritatie op bij docenten en klasgenootjes. De getormenteerde juffrouw in kwestie contacteert de schoolpedagoog, die na observatie concludeert dat er mogelijk sprake is van een psychiatrische aandoening. Jochem en zijn ouders worden verwezen voor kinderpsychiatrische expertise en verlaten, na onderzoek, het pand met de diagnose ADHD.
Eindelijk snappen zijn radeloze ouders waarom Jochem na drie keer waarschuwen alsnog de kat aan zijn staart door de kamer slingert: het komt door zijn ADHD, een hersenaandoening die hem tot impulsiviteit en hyperactiviteit drijft. Er is een diagnose, Jochem slikt netjes tweemaaldaags amfetamine en langzaamaan gaat het beter met Jochem en zijn omgeving.
Niks meer aan doen, zou je zeggen?

Toch schuilt in deze niet geheel ongeloofwaardige casus een groot gevaar. Er wordt namelijk klakkeloos aangenomen dat Jochems gedrag de causale consequentie is van een bepaalde aandoening of stoornis.
Deze opvatting leidt al sinds de jaren ‘50 tot zeer intensief onderzoek naar biomarkers en wetenschappelijke verklaringen voor bijvoorbeeld depressie, persoonlijkheidstoornissen en angst. Alle academische ijverigheid ten spijt: volgens hoogleraar psychiatrie Jim van Os heeft de jarenlange speurtocht maar één belangrijke conclusie opgeleverd: er is niets gevonden.
Daarbij wordt of iets een stoornis heet niet gedicteerd door anatomie, genomische constellatie of neuropsychologische testresultaten, maar door menselijke besluitvorming.

Die besluiten worden genomen door een club ter zake kundige Amerikaanse psychiaters, in wat gekscherend wel een ‘BOGSAT’-vergadering wordt genoemd: bunch of guys sitting around the table. De vergaderuitkomst belandt in de DSM, de psychiatrische Bijbel waarin alle ‘diagnosen’ - in feite zijn het classificaties - overzichtelijk gerangschikt staan.
Hier openbaart zich een zeer belangrijk concept binnen de psychiatrische diagnostiek. Een DSM-5-classificatie is niets meer en niets minder dan een beschrijving van gedrag; het is uitdrukkelijk géén verklaring van het beschreven gedrag. En precies op dit punt loopt het niet zelden spaak, door een proces dat reïficatie heet. Reïficatie is, vrij vertaald, ‘verdinglijking’, waarbij, in de context van psychiatrische diagnostiek, een beschrijving wordt gereïficeerd tot verklaring.
‘Uit de hoed tover je het konijn dat je er eerst zelf in hebt gedaan’, vatte emeritus prof. Trudy Dehue dit scherpzinnig samen in haar lezenswaardige boeken De depressie-epidemie (2007) en Betere mensen (2014). Eerst bepaal je dat hyperactief en impulsief gedrag de stoornis ADHD gaat heten, om vervolgens te stellen dat ADHD hyperactief en impulsief gedrag veroorzaakt. Wiskundig geformuleerd: symptoom X noemen we stoornis Y, en vervolgens zeggen we dat stoornis Y symptoom X veroorzaakt. Feitelijk wordt gezegd: Jochem is druk omdat-ie druk is.

Toch begrijp ik ook de geruststelling die uit kan gaan van het opgespeld krijgen van een diagnose, en ontken ik allerminst het ernstig invaliderende leed dat met psychische problemen gepaard kan gaan.
Ik denk alleen dat het goed is om elkaar als mens te blijven zien en niet als ‘die borderliner’ of ‘stoornis Y’, met alle bijkomende vooroordelen over hoe je met iemand moet omgaan.

Lees hier meer over de Psychiatrie.