Het was maanden geleden. We volgden een training over diversiteit, onwetend over wat de toekomst vanuit Azië zou brengen. Er werd ons verteld dat twee simulatiepatiënten naar binnen zouden komen. Wij zouden moeten achterhalen wat het probleem was. Wat onderscheidt deze persoon van alle anderen, wat is er speciaal? Wie is de mens achter de klacht? Nieuwsgierig keek de groep toe hoe de eerste uitverkorene in gesprek ging met een meneer over zijn hoofdpijn. Wat kon daar nou achter zitten? Kort samengevat: de arme man was ontslagen en hield het geheim voor zijn gezin. Dat geeft natuurlijk veel stress, vandaar die hoofdpijn. Oké, dat maakte me alert. Ik had het door. Dacht ik. Vol vertrouwen bood ik me aan als de tweede vrijwilliger.
‘Mijn’ patiënt had de oproep voor het baarmoederhalskankervaccin van haar twaalfjarige kleindochter ontvangen. Ze vroeg zich af of het wel de goede keuze was. Ze leek er duidelijk over te piekeren. Ik vroeg haar waarom ze zich zo zorgen maakte. Ze antwoordde dat ze niet goed begreep wat het vaccin precies inhield, en of het slechte gevolgen zou kunnen hebben voor haar kleinkind. Ik wist niet zo veel over dat vaccin. Zorgen maakte ik me niet, want ik had het spel immers door: nieuwsgierig blijven, doorvragen. Het gaat nu niet om de hulpvraag, maar om de mens daarachter. Ik dacht na. Kleinkind…? Waar was de moeder? Mevrouw perste haar lippen op elkaar terwijl haar ogen zich met tranen vulden. Die was niet meer in beeld, hetzelfde gold voor de vader… Haar man bleek een aantal jaar geleden overleden te zijn. Ze stond er dus helemaal alleen voor. Troostend legde ik mijn hand op de arm van mevrouw, terwijl ik een medelijdende blik opzette. In mijn hoofd vierde ik een feestje: ik had het achterliggende probleem ontdekt. Ik was klaar. Helaas betekende dit nu ook dat het gesprek weer inhoudelijk werd: was het vaccin een goede keuze of niet? Ze had informatiefolders, maar die begreep ze niet zo goed… Misschien wilde ik er wel even naar kijken? Ik ging er niet op in, want ik wist er niet zoveel van af. Langzaam strandde het gesprek. Een andere onderzoekster werd op de zaak gezet. In de war ging ik weer zitten. Ik had de mens achter de klacht toch ontdekt? De docent vertelde de nieuwe gekozene dat het een goed idee zou zijn om samen met de patiënt naar die folders te kijken. Doelloos bekeek het meisje de papieren. Tien andere gezichten keken de docent niet-begrijpend aan. Wat wilde de patiënt ons heimelijk vertellen door die folders mee te nemen? Wat misten we? Die dag lukte het niemand om het verhaal te achterhalen.
Ze bleek laaggeletterd te zijn. Ze had grote moeite met lezen en schrijven. Jarenlang had haar man alles gedaan waar dat bij nodig was. Maar nu was hij overleden... En haar kleindochter werd alleen maar ouder, met nieuwe behoeftes die steeds moeilijker te beantwoorden waren. Tot overmaat van ramp werd het kind opgeroepen voor een vaccin, maar haar oma wist niet of het de goede keus was. Ze vond het al moeilijk om straatnaamborden te lezen, laat staan een informatiefolder met allerlei ingewikkelde termen. Met lood in de schoenen was ze naar de dokter gegaan. Ze was te beschaamd om direct te vertellen over haar échte probleem, maar ze hoopte dat ze een antwoord op haar vraag kon krijgen. Ze wilde doen wat goed was voor haar kleinkind, maar wist simpelweg niet hoe. En ik maar denken dat ik het door had. Dat ik alert was. Dat ik verder keek.
Het ergste is nog dat dit de realiteit is. We zién het niet. In Nederland gaan we ervan uit dat iedereen kan lezen en schrijven. Niets is minder waar: in Nederland hebben 2,5 miljoen mensen van 16 jaar en ouder moeite met lezen, schrijven en/of rekenen. Dat is ongeveer 1 op de 6! Misschien denk je wel dat dat voor het grootste deel buitenlanders zijn. Ook dat is een mythe, want meer dan de helft van deze groep is autochtoon. Allemaal zijn ze bewezen minder zelfredzaam. Ze krijgen minder snel een baan en zijn minder gezond. Ze staan gewoon al één-nul achter voordat de wedstrijd überhaupt begonnen is. En ze durven het met niemand te bespreken, bang voor het oordeel van de geletterde. Stille schaamte.
Tijdens de coronacrisis is de aandacht van de wereld voor alle andere problemen waarschijnlijk naar de achtergrond verdwenen. Ik hoop dat we laaggeletterden niet vergeten. Juist nu niet. Doordat ze minder sterk in de samenleving staan, zijn juist zij kwetsbaar. En misschien hoop ik er nog wel harder op dat ik later als arts de signalen opmerk. Dat ik niet te snel denk dat ik klaar ben. Er zal een boel fout kunnen gaan de komende jaren, maar ik hoop dat, door die middag diversiteitstraining tijdens mijn eerste studiejaar, in mijn spreekkamer niemand zich stilletjes beschaamd voelt. Ik hoop dat als diegene de kamer uit loopt, hij of zij al iets dichterbij is bij nul-nul. En meer vertrouwen heeft in het winnen van de wedstrijd.
Meer informatie over laaggeletterdheid kun je vinden op www.lezenenschrijven.nl.
